Nöbetçi Eczaneler
“İnsanın en yeterli dostu” olarak anılan köpekler, artık en azından New York’ta hukuken de “aileden” sayılıyor.
ABD’nin New York kentinde mahkeme, köpeklerin yasal olarak ailenin bir üyesi olduğu tarafında yeni bir karara imza attı. Bu karar, 2023’te Duke isimli köpeğin araba çarpması sonucu vefatına dayanıyor.
Köpeğin sahipleri, olayın akabinde araba şoförüne dava açtı; mahkeme kararı da yeni tartışmaları beraberinde getirdi: Evcil hayvanlar, yalnızca bakımını üstlendiğimiz canlılar mıdır yoksa daha fazlası mı?
“EVCİL HAYVAN AİLEDENDİR”
Brooklyn’li Trevor Deblase’in çok sevdiği dachshund cinsi köpeği Duke için adalet peşinde geçirdiği iki yıl boyunca argümanı “Köpekler yalnızca insanın en düzgün dostu değil. Onlar birebir vakitte ailedendir” oldu.
Dört yaşındaki Duke’un hayatı 2023 yazında trajik bir biçimde sona erdi. Trevor DeBlase’in annesi Nan DeBlase 4 Temmuz 2023’te, New York’un Mill Basin bölgesinde oğlunun köpeği Duke’le birlikte yürüyordu. O sırada bir araç denetimden çıktı. Bayan son anda kenara çekilerek canını kurtardı. Lakin Duke o kadar şanslı olamadı.
Sürücü, köpeğe çarparak onun vefatına yol açtı. Olay anına ilişkin bir görüntü da süratle giden şoförün, dur tabelasını hiçe sayarak süratle geçtiğini, Duke’e çarpıp onu ezerken, bayanı da ıskaladığını gösterdi. Trevor Deblase olayın akabinde toplumsal medya hesabına şöyle yazacaktı:
“Bu köpeği hayattan bile çok seviyordum ve onsuz hiçbir şey eskisi üzere olmayacak.”
Nitekim olmadı da. Zira bazılarına nazaran dönüm noktası sayılan bir hukuk savaşı için harekete geçti. Deblase ve annesi, köpeklerinin aileden biri sayılması talebiyle şoför aleyhine dava açtı.
KAZA SONRASI HUKUK MÜCADELESİ
Yasalara nazaran evcil hayvanlar ekseriyetle ferdî mülk olarak kabul ediliyor. Vefatına sebep olunması durumundaysa tazminat yalnızca maddi kıymetiyle, yani örneğin safkan bir köpekse piyasadaki fiyatı neyse onunla sonlandırılıyordu. Geride kalan duygusal travma ve acı dikkate alınmıyordu.
İşte Trevor Deblase de bu taleple isimli süreç başlattı. Aslında onun tazminat olarak alabileceği en yüksek fiyat, Duke için ödenen piyasa pahası ve vefatına ait veterinerle defnedilme masraflarını kapsıyordu. Lakin o, yaşadığı hüznün karşılığının, yasal olarak belirlenenden daha fazla olduğu görüşündeydi. Hatta parayla ölçülemeyeceğini söylüyordu.
Tam da bu nedenle aile tarifinin genişletilmesi talebinde bulundu. Deblase’nin avukatı da mahkemede evcil hayvanların “mülk” olarak gösterilmesini “eskimiş bir tanım” olarak nitelendirdi. Ona nazaran artık bu tarif, evcil hayvanların aile üyesi olarak kabul edildiği çağdaş toplumun bakış açısına nazaran değiştirilmeliydi. Davacı ayrıyeten annesi Nan’ın da köpeğe yalnızca bir tasma uzaklıkta olduğuna vurgu yaptı. Yani Duke üzere Deblase’in annesi de ezilme tehlikesiyle karşı karşı kalmıştı. Münasebetiyle Deblase, “birinci dereceden akraba” tarifinin Duke’ü ve başka tüm evcil dostları kapsayacak formda genişletilmesi gerektiğini savundu.
ZİNCİRLEME SONUÇLARA YOL AÇABİLİR
Peki karşı tarafın tezleri neydi? Duke’ün vefatına yol açan şoförün avukatı, bu çeşit esaslı bir değişikliğin mahkemelerde değil, yasama yoluyla yapılması gerektiğini savundu, yani kanun çıkarılarak. Ayrıyeten Deblase lehine verilecek bir kararın zincirleme sonuçlara yol açabileceğini de öne sürdü. Burada birtakım mali sonuçlardan bahsetti. Bu türlü bir durumda sigorta kapsamlarının da değişmesi gerektiğini söyledi. Örneğin köpek gezdiricileri, kuaförler ve veterinerler için maliyetlerin önemli formda artabileceğini aktardı. Gerçekten iki yıl süren hukuk çabası sonunda mahkeme kararını verdi. “New York’ta köpekler ailedendir” denildi. Yargıcın verdiği kararla, köpeklerin yalnızca birer eşya olmadıkları karara bağlandı.
Karar, köpeklerini kaybeden ailenin yaşadığı duygusal travma için dava açıp tazminat alabilmesine imkan sağlıyor. Hakim kararında şöyle yazdı: “Duke’ün ezildiğine şahit olmanın, sadece bir malın kaybıyla hissedilen hüznün ötesinde bir duygusal çöküntüye yol açtığı sonucuna varılabilir ve bu makul bir değerlendirmedir.”
TAZMİNAT İÇİN YEŞİL IŞIK
Böylece DeBlase ailesi, yakın bir akrabanın yaralanması yahut vefatıyla karşılaşan şahıslara tanınan tazminat hakkına kavuştu. Olay anında Duke’ü tasmayla tutan Nan Deblase, geniş tazminat kapsamına girdi. Duke’ün sahibi Trevor DeBlase’yse derinden etkilenmiş olsa da olay yerinde bulunmadığı için yalnızca maddi kayıplarını talep edebilecek. Trevor DeBlase ve annesi tarafından açılan davayla, bir kez daha evcil hayvanların yasal statüsü sorgulanmış oldu.
Son yıllarda hayvanlarla ilgili uygulamalarda dikkat çeken değişimler kelam konusu. Hayvan vakıflarından, boşanma davalarındaki velayet kararlarına, birden fazla havayolu şirketiyle otelin artık evcil hayvanları bedelli konuk olarak kabul etmesine kadar. Evcil hayvanların aileden sayılması da toplumsal manada giderek daha çok kabul görüyor. Fakat şunu belirtelim. Hayvan hakları örgütleri DeBlase davasındaki kararı bir dönüm noktası olarak görüyor lakin bu kararın kapsamı, sırf tasmalı köpeklere araç çarpması durumlarını kapsıyor. Yani bu aslında yalnızca bir başlangıç.
MAHKEME SALONUNDAKİ FİL
Bu olay, akıllara “mahkeme salonundaki fil”i getirdi. 2022 yılında New York eyaletinde bir davanın öznesi “Mutlu” isimli bir fildi. Florida merkezli “İnsan Olmayanların Hakları Projesi”, Amerika’daki Bronx Hayvanat Bahçesi’nin sakini Asya fili “Mutlu”nun durumunu yargıya taşıdı.
Mutlu, 1971 yılında Tayland’da yabanî tabiatta doğmuş dişi bir Asya filiydi. 70’lerin başında 800 dolara, artık faaliyette olmayan Kaliforniya’daki bir safari kulübüne satıldı. 1977’de, işletme sahipleri fili hayvanat bahçelesine taşıdı. 2006 yılından sonra Keyifli, çeşitli sebeplerle yaklaşık 1,5 dönümlük bir alanda tek başına yaşamaya başladı. Aktivistlerin devreye girdiği nokta tam da buydu. Onlara nazaran Memnun, yalnızlığı hissedebiliyordu ve özgür bırakılıp bir fil barınağına gönderilmeliydi. 2006’da yapılan bir araştırmada Keyifli, öz farkındalığın bir göstergesi olarak kabul edilen “aynada kendini tanıma” testini de geçmişti.
Hayvan hakları kümesi, fillerin, iradesi olan, bilişsel olarak karmaşık yapıya sahip ve duygusal olarak zeki varlıklar olduklarını savundu. Bu nedenle Memnun’un “kişi” statüsü tanınması için dava açıldı. Lakin mahkeme bir filin, yasal olarak bir kişi olarak kabul edilemeyeceğine hükmetti. Bu çeşit bir davada yasal kişilik statüsünün verilmesinin, insanların hayvanlarla bağını kökten etkileyebileceği belirtildi. Memnun hala Bronx Hayvanat Bahçesinde. Resmi kaynaklara göreyse sıhhati yerinde. Aktivistlerse sık sık onun durumunu kamuoyuna taşıyor.
EKVADOR’DA TARİHİ KARAR
Hayvan hakları için dönüm noktası niteliğinde bir öbür karar da Ekvador’dan gelmişti. Estrellita, Ekvador’un yırtıcı tabiatında yaklaşık bir aylıkken avcılar tarafından yakalanan bir maymundu. Yaklaşık 18 yıl boyunca bir kütüphaneci tarafından meskende bakıldı. İnsan üzere fincandan su içmeyi, kıyafet giyinmeyi öğrendi.
Ancak 2019 yılında yaban hayvanı beslemek yasak olduğu gerekçesiyle yetkililer Estrellita’yı sahibinden alıp bir hayvanat bahçesine gönderdi.
Ne yazık ki, hayvanat bahçesine yerleştirildikten sonra bir ay içinde teneffüs ve kalp yetmezliği nedeniyle öldü. Estrellita’nın sahibi bu trajik olay sonrası mahkemenin kapısını çaldı. Evrak, Ekvador Anayasa Mahkemesi’ne taşındı. Mahkeme, tabiat haklarının yalnızca tiplere değil,
hayvanlara da uygulanabileceği sonucuna vardı. Estrellita’nın “yaşam ve bütünlüğe dair temel haklarının ihlal edildiği” kabul edildi. Sonuç olarak, Estrellita’nın vefatı hukuken tartışmaya açık hale geldi ve yabani hayvanların tekil olarak korunması gerektiği birinci kere anayasal seviyede kazanım elde etti. Ekvador, ulusal anayasasına, tabiat haklarına ait karar koyan birinci ülke oldu.
PEKİ BAŞKA HAYVANLARA NE OLACAK?
New York’taki köpek Duke davasında şu soru sorulmuştu: “Eğer köpekler yasal olarak aile sayılırsa, o vakit kedi, tavşan, papağan ne olacak? Hamster ne olacak?”
Deblase için Duke’un aileden biri olduğuna hiç kuşku yok. 2019’da hayatını kaybeden dünyaca ünlü modacı Karl Lagerfeld, ölmeden evvel yaklaşık 200 milyon dolarlık malvarlığını, kedisi Choupette’e bırakmak istediğini söylemişti. Lakin Fransa kanunları evcil hayvanların, sahiplerinin servetini miras almasını yasaklıyor. Bir evcil hayvan mirasçı olarak adlandırılamıyor.
Hukukçular, miras alabilmesi için mirasçının gerçek bir kişi ya da bir vakıf olması gerektiğini belirtiyor. Tüm bu tartışmalar bir diğer soruyu da sorduruyor: Çağımızda tüzel kavramları ve unsurları hayvanları da kapsayacak biçimde genişletmenin vakti geldi mi?
Trevor Deblase, New York’ta görülen dava sonrası toplumsal medya hesabından şöyle yazdı: “Hayvanlarla ilgili yasalar berbat ve bunu söylemeye devam edeceğim; köpeklerin mülk olarak görülmesi akıl dışı, hele ki benim köpeğim, düğünümüzde, eşimle evlendiğimiz sırada tam nikah masasında duruyordu. O köpek bize tanıdığım birçok beşerden daha sarsılmaz bir sevgi ve şefkat gösterdi.”
Hayvanlar, gezegenin ayrılmaz bir kesimi. Tıpkı beşerler, tıpkı ormanlar üzere. Hepsi ömür önünde eşit doğuyor ve daima birebir var olmak hakkına sahip.