Nöbetçi Eczaneler
İsrail ve İran ortasında 12 gün boyunca devam eden savaşta varıldığı açıklanan ateşkes konusundaki belirsizlik sürerken, ABD basını, ABD ve İsrail’in maksadı olan İran’ın nükleer programının oluşturulmasında ABD’nin rolünü mercek altına aldı.
The New York Times (NYT) gazetesinin haberine nazaran, başkentteki Tahran Araştırma Reaktörü, burada bilhassa sembolik bir kıymete sahip. Bu reaktör, 1960’lı yıllarda dönemin ABD başkanı Dwight D. Eisenhower’ın “Barış için Atomlar” programının kapsamında İran’a gönderilmişti. Bu programın gayesi, ekonomilerini modernize etmeye ve Soğuk Savaş’ın böldüğü dünyada Washington ile yakınlaşmaya istekli ülkelerle nükleer teknolojiyi paylaşmaktı.
Söz konusu reaktör bugün İran’ın uranyum zenginleştirmesine katkıda bulunmuyor. Uzmanlara nazaran, Pakistan’ın da ortalarında olduğu kimi ülkeler “İran’ın nükleer silah kapasitesinin eşiğine” gelmesinde en az ABD kadar sorumluluk sahibi. Öte yandan, gazetenin değerlendirmesine nazaran, Tahran’daki reaktör, nükleer teknolojinin İran’a getirilmesi konusunda bir “anıt” olma özelliğine sahip.
“BARIŞ İÇİN ATOMLAR” NASIL ORTAYA ÇIKTI?
İran’ın nükleer programını sonlandırmak için ABD ile müzakereler üzerine çalışan eski bir silah denetim yetkilisi, mevzuya ait açıklamasında, “İran’a bir başlangıç kiti verdik… O günlerde nükleer yayılma konusunda çok fazla telaşlı değildik. Münasebetiyle nükleer teknolojinin transferi konusunda seçici değildik. Öteki ülkeleri de nükleer işine başlattık” diye konuştu.
ABD’nin “Barış için Atomlar” programı, Eisenhower’ın Aralık 1953’te Birleşmiş Milletler’de (BM) yaptığı konuşmadan doğmuştu. Periyodun ABD başkanı, burada Sovyetler Birliği ile nükleer silah yarışına girmenin tehlikeleri konusunda ihtarda bulunmuştu. Dünyanın böylesine yıkıcı bir teknolojiyi daha uygun anlaması gerektiğine dikkat çeken Eisenhower, nükleer gücün sırlarının paylaşılması ve yapan bir biçimde kullanılması gerektiğini söylemişti.
Bazı tarihçilere nazaran, Eisenhower’ın bu hareketinin maksadı, ABD’nin halihazırda devam eden nükleer silahlanmasının üzerini örtmekti. Eisenhower, Hiroşima ve Nagazaki’ye atılan atom bombasını geliştiren J. Robert Oppenheimer üzere bilim insanlarından da etkilenmişti.
İRANLI BİLİM İNSANLARI ABD’DE EĞİTİM GÖRDÜ
Gazetenin değerlendirmesine nazaran, Eisenhower idaresi, bu programı birebir vakitte “küresel Soğuk Savaş satranç tahtasındaki kıymetli taşlar üzerinde nüfuz sahibi olma yolu” olarak da görüyordu. Bu ülkelerin ortasında İsrail ve Pakistan’ın yanı sıra İran da bulunuyordu; bu ülkelere bilim, tıp ve güç üzere barışçıl maksatlar için kullanılmak üzere nükleer bilgi, eğitim ve ekipman sağlanmıştı.
ABD’nin Amerikan araştırma reaktörünü verdiği 1967 yılında İran’ın başında Şah Muhammed İstek Pehlevi vardı. Pehlevi, 1953 yılında CIA’in desteklediği bir darbe ile İran’ın başına gelmiş, İsviçre’de eğitim görmüş bir isimdi.
“Barış için Atomlar” programının da sonrasında Pehlevi, ülkesinin güç bağımsızlığının garantisi olarak gördüğü nükleer program için milyarlarca dolar bütçe ayırdı. O devirde İranlı genç bilim insanları Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde (MIT) özel nükleer eğitim kurslarına kabul edilmişti.
Kendi programını 1970’li yıllarda genişleten İran, Avrupalı müttefikleriyle de muahedeler yaptı. Pehlevi, 1974 yılında Fransa’nın başşehri Paris’i ziyaret etmiş, burada Fransa’dan bin megawatt gücünde beş nükleer reaktörün satın alınmasını öngören milyar dolarlık bir mutabakat imzalanmıştı.
“BU, ABD’NİN YARDIMININ BİR SONUCU DEĞİL”
NYT’ye nazaran, İran’ı 1968 yılında Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması’nı imzalamaya ikna eden de ABD olmuştu. Öte yandan, bu esnada Washington’da Pehlevi’nin niyeti konusunda kuşkular artıyordu.
Carter idaresi, 1978 yılında İran’ın sekiz Amerikan reaktörü satın almasını öngören muahedenin değiştirilmesini istedi. Muahedenin yeni versiyonu, İran’ın “ABD tarafından nükleer reaktörleri için sağlanan yakıtı nükleer silahlar için kullanılabilecek biçimde işlemesinin” yasaklanmasını öngörüyordu.
Bu reaktörler İran’a hiçbir vakit teslim edilmedi ve 1979 yılında İran İslam Devrimi’yle birlikte Şah’ın idaresi yıkıldı. Humeyni’nin liderliğindeki yeni idare başta kelam konusu nükleer programa ilgili görünmese de İran idaresi 1980’li yıllarda Irak’la yapılan ve sekiz yıl süren savaşın akabinde nükleer gücün kıymetini yine kıymetlendirdi. İran, nükleer programı için bu sefer yüzünü doğuya, Pakistan’a çevirdi. Pakistanlı bilim insanı Abdul Qadeer Khan, İran’a santrifüj sattı.
Bill Clinton ve Barack Obama’nın idarelerinde Beyaz Saray’ın üst seviye nükleer yetkilisi olarak vazife yapmış olan Gary Samore’a nazaran, İran’ın santrifüj edinmesi nükleer programının global bir kriz haline gelmesinin sebebiydi. Samore’a nazaran, İran’ın zenginleştirme programı ABD yardımının bir sonucu değildi, İranlılar santrifüj teknolojisini Pakistan’dan almış ve kendi santrifüjlerini de Pakistan’ın teknolojisine dayanarak geliştirmişti. Ama bu santrifüjler onlarca yıl evvel ABD tarafından oluşturulan nükleer tesisat tarafından kullanıma sokulmuştu.